“İnsanın özgürlüğü, ancak maddi özgürlük ruhsal ve hissedilen özgürlüğe çevrilirse gerçekleşir” sözünü bilin bakalım kim söylemiş? Bunu ta 19. Yüzyılda söyleyen kişi: Karl Marx.

Bu sözü şimdilik burada bırakıp, herkesin bildiği birkaç şeyi çok kısaca tekrar ederek başlayayım: Son iki yüzyıldır dünya, yaklaşık yüz yıldır da ülkemiz modernleşme denilen ilginç bir süreçle oldukça meşgul. Geldiğimiz aşamada kurallar belli: Modern birey üniversite mezunudur, bir mesleği vardır, sporunu ihmal etmez, genç ve bakımlı görünür. Bunların ortaya çıkardığı uzun piyasa döngüsü işte bize modernleşmenin hediyesidir. Modern birey para kazanmalıdır ki tüketime daha fazla para ayırsın, tüketimle büyüme modeline hizmet edecek yeni nesiller yetiştirsin. Modernleşmenin her aşamasında sınıfı geçmek, hiçbir zaman mezun olabileceğinize işaret etmez. Türkiye’deki kapitalizmin gelişmesini, olmadı, orta sınıfın ortaya çıkmasının hikâyesini yazsam yeniden!

Lâfı hiç dolandırmayayım: Kalıplardan söz ediyorum. Buna modern zaman masalları da diyebiliriz. İşte modernleşme denilen süreç bize dayatılan kalıplarla/masallarla ilerledi. Modern insan yaşamını kazanmak için çalışmalı ve üretmeliydi (sonra da tüketmeli). Üretebilmek (ve saygı görebilmek) için makbul bir mesleği olmalı, bunun için de üniversite okumalı, bu arada devletini kalkındırmayı unutmamalıydı. Meli-malı ile biten fiillerin çokluğu kimselerin dikkatini çekmedi. Çocuklar ona göre yetiştirildi. Sonra bir gün soruldu: Çok önceden beri tahtı yapılsa da bahtının yapılamayacağı bilinen o çocukları, o sınavdan bu sınava koşturup görevini yapmaya çalışan (ve bunun endişe ve korkusunu da birlikte yaşayan) ebeveyn olmak için miydi tüm bu uğraş? Üniversite okumazsa asla sevilip sayılmayacağını düşünenler ellerini kaldırsın.

Neticede sadece okumuş olmak için okundu o üniversiteler, çoğu kişi savruldu gitti bambaşka mesleklere. Kaç kişi üniversitede okuduğu mesleği yapıyor? Ben değil. Modern insan projesi çoktan iflas etmişti ama piyasa para kazandığı alanı bırakmak istemez. Özel okullar, özel üniversiteler sadece devletin yanlış uygulamalarının bir sonucu değil: İnsan egosu onların hepsini afiyetle yer. Şimdi öyle bir eğitim piyasası var ki, durmadan büyüyor, iki yaşındaki çocuklara özgeçmiş hazırlatacak kadar zıvanadan çıkıyor. En “hakiki öz harika” çocuğu kim ve hangi okul yetiştirecek?

Oysa dünyada durum çoktan farklılaşmaya, modernitenin kalıpları çoktan kırılmaya başlamış. Facebook gibi alternatif bir devlet yapısı haline gelen bilgisayar platformunu kuran Mark Zuckerberg gibi birçok girişimcinin üniversite mezunu olmadığını duymamış gibi yapıyoruz. Kalıplarla projelerle bir amaca ulaşılabileceğini düşünmeyi bırakmanın zamanı geldiğini anlayan çok kişi var. Ama o riski kim göze alacak? Bizlere anlatılan ve çocuklarımıza anlattığımız modernleşme masalı çok başkaydı, ona öyle inanmıştık ki! Bu yüzden hâlâ bin bir emeklerle en iyi okullarda okumuş çocuklar yaşamlarının bir yerinde sekteye uğradıklarında şaşakalmayı tercih ediyoruz: “Oysa okulda hep takdir alırdı!”. O okul sınıfları geçilecek, o toplumsal sınıflar atlanacak!

“Bir gün bir kitap okudum ve bütün hayatım değişti” cümlesiyle başlar Orhan Pamuk’un Yeni Hayat adlı romanı (1). Kahraman bir kişisel gelişim kitabı okumuştur. Doksanların başında yazılırken o kitap, günümüzün çok satan kitap piyasasının yıldızı “kişisel gelişim” ve alt piyasaları henüz ortaya çıkmamıştı. Sebebi çok basitti: Küreselleşme ile tetiklenen en süper en modern insan yaratma projesi ülkede meyvelerini daha henüz vermeye, küreselleşme rüzgârları henüz esmeye başlamıştı. Aynı yabancı bir ülkeye göçenlerin o yeni kültüre tam olarak adapte (asimile?) olabilmeleri için üç nesil geçmesi gerektiği gibi, modernleşmenin etkilerini görebilmek için, ilk modern birey projesinin üzerinden en az iki-üç nesil geçmesi gerekiyordu. Geçsin ki, Amerika’da yetmiş-seksenlerden sonra medet umulan reçetelere ihtiyaç duyalım!

Psikoterapi seanslarının bir türlü anlatamadığını bir arkadaşımın “Akademisyenler böyle şeyler okumaz gerçi ama yine de aldım sana, sevmezsen başkasına verirsin” diyerek hediye ettiği bir kişisel gelişim kitabıyla çözmüş biri olarak bu piyasayı eleştirdiğim sanılmasın. Çözüm o kadar basitse, peki neden o kadar çektim? Demek o kadar okumak, sınavlardan geçmek özgürleşmek için değilmiş! Dayatılan idealler, bitirilmesi gereken işler, alınması gereken diplomalar… Hepsi aynı sistemin içinde bir diğerini destekleyen bozacı ve şıracılar. İşte bu kişisel gelişim piyasasında da –çoğunda olduğu gibi– sahici olan özgün oluyor ve bizleri etkiliyor. Modern insan projesinde sendelediğimiz zaman gerçek yaşam deneyimlerini, yalansız dolansız ve süssüz aramaya başlıyoruz ki kendi derdimize çare bulalım. Piyasa kendi panzehirini üretmek zorunda ki hayatta kalalım ve ona hizmet edelim. Eğer kişisel gelişim kitapları işe yaramıyorsa, bu sorununuzu çözmek için de kitaplar da var. Neyse…

Bir insana yardıma ihtiyacının olduğunu söylemek ne kadar da zordur! Arkadaşımın bana korka korka verdiği kişisel gelişim kitabı Aykut Oğut’un Evrenden Torpilim Var’ıydı (2). Bence daha çok iyi bir otobiyografiydi. Kitapta söylenenler hayata bakışımı, sonra da hayatımı değiştirmiş, kendimi daha iyi anlamamı sağlamıştı. O yüzden o kitabı birçok kişiye hediye ettim. Bazen gerçek o kadar basit olur ki, kimse anlatamaz. Sonra duyduğunuzda siz de o kadar uzun süre neden anlayamamış olduğunuza şaşarsınız.

Daha mükemmel, daha başarılı, daha bilgili, daha zengin, daha ve dahalarla harcanan yaşamların neredeyse sonuna geldik. Modernleşmenin formülleri işlememeye çoktan başladı, kalıplarıysa demode; masallarının kof çıktığını da teker teker görüyoruz. Bunlara rağmen risk almıyor, aynı masalı çocuklara da anlatmakta ısrar ediyoruz. Dünya şöyle, dünya böyle diyoruz. Modası geçmiş kalıplara göre yetiştirdiğimiz çoğu tüketim neferi olan güya “küresel yavrular” aslında şu an hayal edemeyeceğimiz bir dünyada yaşayacaklar; bunu bilmezliğe geliyoruz.

Modern bireyin başarılı olma formülleri denilen hikâyenin bir masal olduğu ortaya çıktı. Bunun maddi tarafının özgürleştirmeyeceği, dahası büsbütün şu yaşadığımız ilginç zamanların lânetinin bizi yeni bir kurban yapacağı da. Maddi kazanımlarla ölçtüğümüz başarı sahiden gelecek mi? Neden çocuklara düzeni ve sistemi değiştirecek ve özgürleşecek cesareti aşılamak yerine sınavdan hangi notu aldığını ya da nereyi kazandığını soruyoruz? Neden hâlâ aynı şeyleri yaparak farklı şeylerin gerçekleşmesini, bizlere mutluluk getirmemiş formüllerin onlarda tutmasını bekliyoruz?

Modern masallar bize cesaret ya da özgürlüğün önemini anlatmadığı için olmasın sakın?

(1) Orhan Pamuk, Yeni Hayat , Yapı Kredi Yayınları.

(2) Aykut Oğut, Evrenden Torpilim Var, Doğan Novus.